Najstariji zapis o pravoslavnoj crkvi u Staroj Pazovi potiče iz 1775. godine, a nalazi se u inventaru, koji je sačinjen po nalogu mitropolita Vićentija Jovanovića i potpisan od Mojseja Popovića jeromonaha krušedolskog. Iz njega se saznaje kakav je bio nameštaj i unutrašnje uređenje crkve.
O vremenu nastanka, mestu kao i spoljašnjem izgledu tadašnje crkve nema podataka pošto su prve strane zapisnika oštećene. Zna se da je crkva popravljena 1782. godine. Međutim potpuniji zapis o staroj crkvi nalazi se u protokolu Opisanije inventarijuma šanca Pazuhe na poveljenije blaž. poč. Stevana Stratimirovića arhiepiskopa i mitropolita od 18. maja 1791. godine, a pisao ga je crkveno slovenskim jezikom tadašnji paroh Lazar Serdanov.
Stoji da je crkva građena od nabijane zemlje u duži sa oltarom 9 hvata i 1 šuh širine 3 ½ hvata, visina do krova 1 ½ hvata, svod je od čamovih dasaka, crkva je patosana pečenom ciglom, nad oltarom je krst od pleha, crkva je pokrivena uzbijatim rogozom. Vrata su dvojna, u muškoj priprati jedna sa severne strane i u ženskoj priprati jedna sa zapadne strane.
Porta je bila ograđena hrastovim letvama i trajala je sve do 1801. godine. Jedno duže vreme crkva je bila bez ograde ali je opet podignuta 1838 – 1840. godine.
Trapeza je zidana od cigle na jednom stubu, a na njoj je bio antimins osvećen od mitropolita Pavla Nenadovića 16. jula 1760. godine. Proskomidija i umivaonica takođe je od pečene cigle uzidana. Ni ovaj gornji zapis ne govori nam kada je stara crkva sazidana, a prema usmenom predanju nije bila na istom mestu gde i sadašnja nego istočno od današnjeg oltara.
Crkva tada nije imala još velika zvona nego dva manja od 140 i 90 funti a nisu bila su smeštena na crkvenom zvoniku nego na zvonari od balvana u severoistočnom uglu današnje porte sa školske strane. Da je crkva postojala i pre ovog inventara iz 1791. godine dokazuje nam inventar iz 1775. godine kao i navedene beleške u služebniku iz 1764. godine.
O tome da li je pre ove crkve postojala neka druga još starija, gde je u prvi mah selo bilo naseljeno nema usmenih niti pisanih tragova. U knjizi “Zbornik propovedi” iz 1797. godine stoji da je crkva bila pokrivena uzbijenim rogozom ali je najverovatnije te iste godine bila ponovo pokrivena ali crepom.
Današnja Srpska pravoslavna crkva Svetog proroka Ilije (2. avgust) u Staroj Pazovi je reprezentativna, monumentalna neoklasicistička građevina podignuta 1828. godine. Nalazi se u ulici Vuka Karadžića br. 1 i predstavlja sakralni objekat koji spada u grupu evidentiranih nepokrenosti od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sremska Mitrovica.
Po tipu je jednobrodna crkva sa oltarskom apsidom na istočnoj strani i zvonikom sa otvorenom lanternom koji se izdiže iznad zapadnog pročelja. Vertikalnost hrama naglašavaju plitki pilastri koji dele hram na po četiri polja sa svake strane, unutar kojih se nalazi po jedan pravougaoni prozor.
Svi prozori su uokvireni geometrijskom malterskom plastikom. Ulazni portal je flankiran pilastrima iznad kojih je profilisani timpanon. Desno i levo se nalaze polukružne niše u kojima su predstavljeni likovi: Isus Hrist (prilažu hramu Kolo srpskih sestara, 1929. godine) i Sv. prorok Ilija (prilažu hramu Petar i Sofija Čortan, 1929. godine).
Kada je stara crkva srušena ne zna se. O zidanju nove sadašnje crkve Svetog proroka Ilije ima zapis na “Zborniku propovedi” pisan rukom tadašnjeg paroha Živojina Sviračevića od 18. januara 1829. godine. Zidanje je počelo 25. aprila 1827. godine, krst na toranj je podignut 3. juna 1828. godine.
Preseljenje u novu crkvu je izvršeno 18. novembra 1828. godine. Nema zapisa o tome ko je crkvu osvetio. Na osnovu monografije paroha Simeona Aranickog “Parohija u Staroj Pazovi krajem godine 1911.”, saznajemo sledeće: trapeza koja je zidana srazmerna je oltaru, dosta velika, ali nije tronosana.
Ikonostas po zapisu paroha Pavla Trumića postavljen je 23. juna 1839. godine a 24. je osvećen. Izgrađen je od drveta a izradio ga je Bidhauer (ime nečitko) žitelj novosadski i koštao je je 1000 srebra. Današnji ikonostas je urađen 1861. godine od drveta. Drvorezbariju i oslikavanje ikonostasa je izveo Petar Čortanović, a izradu je finansirao Petar Petrović veliki trgovac i stric veleposednika Nikole Petrovića.
Raspored ikona je sledeći: na vrhu je krst sa Hristovim raspećem, ispod njega je manja ikona skidanje Spasitelja s krsta, s leve strane u vidu trokuta svaka pojedinačno Sveta Bogorodica, apostol Petar i prorok Mojsej, s desna isto tako Sveti Jovan Bogoslov, apostol Pavle i prorok Ilija.
Ispod toga u srednjem redu s leva Roždenstvo Hristovo, Sretenije, u sredini Voskresenije do njega s desna Voznesenije i Silazak Svetog Duha. U donjem redu su prestolne ikone: s desna Spasitelj, s leva Bogorodica. Na carskim dverima u vrhu je drven pozlaćen krst a dole Blagovesti, na južnim arhanđeo Mihail, a na severnim arhiđakon Stevan.
Nad arhijerejskim stolom lik prosvetitelja Save a preko od njega tron hramovnog patrona Svetog Ilije. Pred oba trona s desne i leve strane ima po 3 drvene stepenice.
Od unutrašnjeg inventara crkva je prema izveštaju Simeona Aranickog 1911. godine imala 2 putira, 5 čiraka za presto, 2 kadionice, petohljebnicu, sasud za sveto miro i darohranicu, antimins i plaštanicu, odežde, knjige, litije, celivajuće ikone i važnije zapise. Veća intervencija na hramu izvršena je 1929. godine, kada su postavljeni vitraži, dok je živopis izveo A. Kuzminac, “dekorativni moler i pozlatar” iz Šapca.
IZVOR: Turistička organizacija Stara Pazova
